Ομαδική Ψυχοθεραπεία Παιδιών και Εφήβων

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Οἱ ὁμαδικές θεραπείες παιδιῶν ἀπευθύνονται κυρίως σέ παιδιά μέ δυσκολίες στίς διαπροσωπικές σχέσεις, ἔλλειψη ὁριοθέτησης, ἔντονο ἀνταγωνισμό, χαμηλή αὐτοεκτίμηση, δυσκολία ἀνάληψης πρωτοβουλίας καί ρόλου μέσα στό σπίτι ἤ τό σχολείο.

Ἡ Ὁμαδική Θεραπεία Παιδιῶν ἐξελίσσεται συνήθως συγχρόνως μέ τήν Θεραπεία Οἰκογένειας ἤ τήν Θεραπεία Γονέων. Ἡ παιδική ψυχοπαθολογία ἐκφράζει τήν δυσλειτουργία τῆς οἰκογένειας, ἡ ὁποία δύναται νά ἀναστείλει ἤ νά εὐοδώσει τήν θεραπευτική διαδικασία.

Στόχος τῶν ὁμαδικῶν θεραπειῶν παιδιῶν εἶναι ἡ ἀποσὐνδεση τῆς θεραπείας ἀπό διεργασίες ἀποκλειστικά ἀτομικές καί ἐνδοψυχικές, καθώς ἡ παιδική ψυχοπαθολογία θεωρεῖται εἴτε ὡς κομβικό σημεῖο μίας ὁμαδικῆς διεργασίας (Foulkes, S.H., 1957, 1964), εἴτε ὡς ἀπάντηση-συμπεριφορά σέ μία γενικότερη παθολογική κατάσταση (Skynner, R., 1976).

Καθώς συνδέεται μέ τίς ἀναπτυξιακές – ἐξελικτικές δυσκολίες εἴτε τοῦ γονεϊκοῦ ζεύγους εἴτε τῆς οἰκογένειας ὡς συνόλου, γίνεται προσπάθεια ἀξιοποίησης τοῦ ὑγιοῦς δυναμικοῦ τῆς οἰκογένειας, ταυτόχρονα μέ τή θεραπεία τοῦ παιδιοῦ.

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ

Α) Ψυχοθεραπείες Παιδιῶν

Περιλαμβάνουν δυαδική καί ὁμαδική ψυχοθεραπεία (κοινωνικοθεραπευτικές ὁμάδες καί ὁμαδικοαναλυτικό ψυχόδραμα). Ἐπίσης συμπεριλαμβάνονται καί οἱ εἰδικές θεραπείες παιδιῶν, ὅπως μουσικοθεραπεία, ἐργασιοθεραπεία, λογοθεραπεία, εἰδική ἀγωγή, ψυχπαιδαγωγική ἀγωγή (Κουνέλη κ.ἄ., 2018, στό Ἀσημάκης 2018).

Τά παιδιά ἔχουν τήν δυνατότητα νά γίνουν μέλη σέ διάφορα μοντέλα ὁμάδων, τά ὁποῖα μπορεῖ νά εἶναι προληπτικοῦ ἤ θεραπευτικοῦ τύπου. Oἱ ὁμάδες προληπτικοῦ τύπου συνδυάζουν τό ἐκπαιδευτικό μέ τό ψυχολογικό στοιχεῖο καί ἐμφανίζουν ποικίλους σκοπούς καί ἐπιδιώξεις. Πρόκειται γιά δομημένες ὁμάδες, περιορισμένου χρόνου μέ προαποφασισμένο ἕναν ἀριθμό ὁμαδικῶν δραστηριοτήτων διά μέσου τῶν ὁποίων ἐπιτυγχάνονται συγκεκριμένοι στόχοι μάθησης καί κοινωνικο-συναισθηματικῆς ἀνάπτυξης. Κάθε συνάντηση περιστρέφεται γύρω ἀπό μία συγκεκριμένη θεματική ἑνότητα, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καί τόν κεντρικό της ἄξονα (Bασιλόπουλος καί συν., 2010). Τέτοιες ὁμάδες εἶναι οἱ ψυχοεκπαιδευτικές καί διακρίνονται στίς παρακάτω κατηγορίες:

• Ἐκπαιδευτικές/Μαθησιακές Ὁμάδες.

• Ὁμάδες ἐκπαίδευσης δεξιοτήτων.

• Ὁμάδες οἰκοδόμησης καί ἐνίσχυσης τῆς ὁμαδικότητας.

• Ὁμάδες προσωπικῆς ἀνάπτυξης.

• Ψυχοεκπαιδευτικές θεραπευτικές ὁμάδες καί ὁμάδες ὑποστήριξης.

• Ὁμάδες βοήθειας σέ μεταβατικές περιόδους τῆς ζωῆς.

Στίς θεραπευτικές ὁμάδες παιδιῶν ἡ προσοχή προσανατολίζεται περισσότερο ἄλλοτε στήν δραστηριότητα καί ἄλλοτε στή διαδικασία. Οἱ θεραπευτικές ὁμάδες ἔχουν μεγαλύτερη διάρκεια, μπορεῖ δηλαδή ἡ διάρκειά τους νά ἐκτείνεται ἀπό μῆνες ἕως καί χρόνια (Yalom & Leszcz, 2006). Μοντέλα θεραπευτικῶν ὁμάδων παιδιῶν χρησιμοποιοῦν τήν Τέχνη, τό Ψυχόδραμα, τίς Κοινωνικοθεραπευτικές ὁμάδες καί αὐτές πού λειτουργοῦν στό πλαίσιο τῆς Θεραπευτικῆς Κοινότητας.

Πολλές ὁμάδες παιδιῶν δέν διαχωρίζουν τά παιδιά ἀνάλογα μέ τήν δυσκολία πού ἀντιμετωπίζουν, ὅπως οἱ ὁμάδες πού χρησιμοποιοῦν τήν Τέχνη, οἱ Κοινωνικοθεραπευτικές ὁμάδες καί τό Ψυχόδραμα. Ὡστόσο, ὑπάρχουν ὁμάδες μέ πληθυσμό πού ἀντιμετωπίζει συγκεκριμένη δυσκολία ὅπως οἱ ἐξαρτήσεις καί οἱ ἀναπτυξιακές δυσκολίες.

Β) Ὁμαδική Θεραπεία Παιδιῶν

Ἡ ὁμαδική ψυχοθεραπεία παιδιῶν ἀναφέρεται σέ ἐκεῖνα τά παιδιά πού ὁρισμένες ἐκδηλώσεις συμπεριφορᾶς τούς δυσκολεύουν τίς διαπροσωπικές τους σχέσεις καί τήν προσαρμογή στό οἰκογενειακό, σχολικό καί εὐρύτερο κοινωνικό περιβάλλον (Παρασκευόπουλος, 1985). Οἱ δυσκολίες τῶν παιδιῶν μποροῦν νά ὁμαδοποιηθοῦν σέ τρεῖς κατηγορίες: κοινωνικές, συναισθηματικές καί συμπεριφοριστικές. Περιλαμβάνονται διαταραχές πού εἶναι ἐμφανεῖς ἤδη ἀπό τήν βρεφική καί τήν παιδική ηλικία ὅπως εἶναι ἡ νοητική ὑστέρηση, οἱ μαθησιακές δυσκολίες, οἱ κινητικές διαταραχές, οἱ διαταραχές στήν ὁμιλία καί ἡ διαταραχή ἐλλειμματικῆς προσοχῆς. Ἐνῶ διαταραχές πού μπορεῖ νά ἐμφανιστοῦν σέ ὁποιαδήποτε φάση τῆς ζωῆς εἶναι οἱ καταθλιπτικές διαταραχές, τό μετατραυματικό στρές, οἱ διαταραχές στήν πρόσληψη τροφῆς καί οἱ διαταραχές τῆς προσαρμογῆς (Herbert, 1998).

Ἡ ἐπαφή με τους συνομιλήκους σέ ένα δομημένο πλαίσιο όπου οἱ δραστηριότητες καί οἱ κανόνες καθορίζονται ἀπό ἕναν ἐνήλικα φαίνεται νά εἶναι ἰδιαίτερα ἀποτελεσματική καί νά βοηθάει ἀρκετά ἄμεσα τά παιδιά νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό τά θέματα που τά δυσκολεύουν. Ὁ θεραπευτής ἀξιολογεῖ, συμβουλεύει καί ὑποστηρίζει παιδιά καί ἐφήβους μέσω ποικίλων ψυχολογικῶν μεθόδων οἱ ὁποίες εἶναι προσαρμοσμένες στίς ἀνάγκες καί στήν ἡλικία τοῦ κάθε παιδιοῦ. Ἡ ὁμαδική θεραπεία περιλαμβάνει ἕναν ἤ δύο θεραπευτές που ἐργάζονται μέ μία μικρή ὁμάδα παιδιῶν. Οἱ ὁμάδες συχνά σχεδιάζονται γιά νά στοχεύουν συγκεκριμένα προβλήματα ἤ ἐπικεντρώνονται στή βελτίωση τῶν κοινωνικῶν δεξιοτήτων, τήν κοινωνική ἀλληλεπίδραση καί συνδιαλλαγή ἤ ἔχουν ὡς στόχο νά βοηθήσουν τά παιδιά νά ἀντιμετωπίσουν μία σειρά προκλήσεων ὅπως ἡ χαμηλή αὐτοεκτίμηση, ἡ συστολή ἤ μια πρόσφατη ἀπώλεια.

Δεδομένου ὅτι τό παιχνίδι ἀποτελεῖ τη φυσική γλῶσσα ἔκφρασης τῶν παιδιῶν, οἱ ὁμάδες πού ἀπευθύνονται σέ μικρά παιδιά ἐνσωματώνουν διάφορες μορφές παιχνιδιοῦ στίς συνεδρίες (π.χ. παιχνίδια ρόλων, ζωγραφική ἤ ἐπιτραπέζια παιχνίδια κ.ἀ. ).

Πολλά παιδιά συμμετέχοντας σέ μία ὁμάδα ἀρχικᾶ μπορεῖ νά νιώθουν μία ἀνησυχία καί ντροπή. Στή συνέχεια ὅμως τά συναισθήματα αὐτά ὑποχωροῦν μέ τό παιδί νά ἀπολαμβάνει καί νά νιώθει ἀσφάλεια στήν πορεία τοῦ ψυχοθεραπευτικοῦ ταξιδιοῦ.

Ἐπίσης, δίνεται ἡ δυνατότητα στά παιδιά νά ἀναπτύξουν τίς σχέσεις τους μέσα στήν ὁμάδα «in vivo». Τὀ περιβάλλον τῆς Ὁμάδας παρέχει ἕνα ἀσφαλές καί δομημένο περιβάλλον ἐπιτρέποντας στά παιδιά νά ἔχουν θετικές κοινωνικές ἀλληλεπιδράσεις μέ τή δημιουργία ὑποστηρικτικῶν δεσμῶν, ἐνώ ταυτόχρονα τό ἄτομο βιώνει τἠν ἀποδοχή ἀπό τους ἄλλους. Ἐπιπλέον, ἡ συμμετοχή σέ ὁμάδες παρέχει ἕνα περιβάλλον ὅπου μπορεῖ νά ἐνισχυθεῖ ἡ ἐκμάθηση κοινωνικῶν συμπεριφορῶν. Ἡ ὁμαδική θεραπεία προσφέρει μία σπάνια εὐκαιρία νά ἀναπτύξουν δεξιότητες πού ἐνισχύουν τήν κοινωνική ἐμπιστοσύνη καί τήν αὐτοπεποίθησή τους μέσω μιας ὑποστηρικτικῆς καί μεταμορφωτικῆς διαδικασίας «δούναι καί λαβεῖν».

Γ) Διακριτά Χαρακτηριστικά Ὁμαδικῶν Ψυχοθεραπειῶν σέ Παιδιά

Ἡ ἀνάγκη διάκρισης τῆς ψυχοθεραπείας ἐνηλίκων ἀπό την παιδική,ἀπασχόλησε τους εἰδικούς γιά δεκαετίες. Πέραν τούτου, μία ψυχοθεραπευτικἠ προσέγγιση ἐστιάζει στήν ἐνδοψυχική μεταβολή σάν κομβικό παράγοντα γιά την ψυχολογική βελτίωση. Οἱ τεχνικές τῆς ψυχοθεραπείας τοῦ παιδιοῦ διαφέρουν ἀπό αὐτές τῆς ψυχοθεραπείας τῶν ἐνηλίκων κυρίως ὡς πρός τό ὅτι τά παιδί κοινοποιεῖ τίς σκέψεις καί τά συναισθήματα του μέ διαφορετικό τρόπο. Χρησιμοποιεῖ πολύ λιγότερους λεκτικούς συνειρμούς καί ἐκφράζεται πιό αὐθόρμητα μέ τό παιχνίδι.

Σέ κάποιο ἐπίπεδο, όλες οἱ ψυχολογικές παρεμβάσεις μοιράζονται κάποιους σκοπούς: νά ἀνακουφίσουν ἀπό τόν ψυχικό πόνο, νά βελτιώσουν τίς ἀνθρώπινες σχέσεις, νά ἀναπτύξουν ἕναν καθαρότερο ὁρισμό τοῦ ἑαυτοῦ, νά βελτιώσουν τή συνολική λειτουργία προσαρμοστικότητας, τή μάθηση καί τίς δεξιότητες (Harrison, 2015). Γι’ αὐτο καί θά λέγαμε ὅτι εἶναι ἐξαιρετικά δύσκολο νά ἀπομονώσουμε κάποιες θεραπείες ὡς κατάλληλες μόνο γιά συγκεκριμένες ἡλικιακές ὁμάδες, καθώς ἀφενός οἱ τεχνικές ἀλληλοδιαπλέκονται χρησιμοποιούμενες σέ διαφορετικές ἡλικίες καί περιστάσεις καί ἀφετέρου ὑπάρχει κοινή βάση στήν πλειοψηφία τῶν θεραπειῶν ὡς πρός τούς στόχους, τά μέσα καί τίς χρησιμοποιούμενες τεχνικές.

Ὅσον ἀφορᾶ τήν Ψυχοθεραπεία Παιδιῶν, ἡ ἐμπειρική ἀξία πολλών ψυχοθεραπευτικών θεραπειῶν δἐν ἔχει ἐπιβεβαιωθεῖ ξεκάθαρα. Πολλές θεωρίες εἶναι ἀποτελεσματικές ἀλλά ἡ συγκριτική τους ἀποτελεσματικότητα εἶναι ἄγνωστη. Σημαντικό ρόλο παίζουν ὁ τύπος καί ἡ σοβαρότητα τοῦ προβλήματος, ἡὕπαρξη ὑπηρεσιῶν καί ἡ στάση τῶν γονέων (Χριστιανόπουλος, 2012).

Δ) Λειτουργίες τοῦ Θεραπευτῆ

Σταθερότητα καί προβλεψιμότητα εἶναι ἐξαιρετικά σημαντικές στή δουλειά μέπαιδιά, λόγω τῆς ἀνάγκης τους γιά προσμονή καί ἐμπιστοσύνη σάν προϋπόθεση γιά σωστή ἀνάπτυξη. Ἔτσι, ὁ ὁρισμός μια σταθερῆς τεχνικῆς ἐπιτρέπει στό θεραπευτήνά προσφέρει ἕνα καθαρό μοντέλο γιά τό ρόλο τού. Εἶναι εὔλογο ὅτι ὅλες οἱ ψυχοθεραπευτικές πρακτικές ἀπαιτοῦν εἰδική ἐκπαίδευση στήν τεχνική καί τή θεωρία.

Ἀπαραίτητες εἶναι καί οἱ γνώσεις γιά τή φύση τῆς μεταβίβασης καί τῆς ἀντιμεταβίβασης. Ὁ θεραπευτής πολλές φορές ἀποτελεῖ ἀντικείμενο γιά μεταβίβαση. Στήν ψυχοθεραπεία ἀνηλίκων, ἐφόσον εἶναι διαφορετικός ἀπό τό γονέα, μπορεῖ νά λειτουργήσει σάν «καινούργιο ἀντικείμενο» γιά ἐπανάληψη καί κυριαρχία καί ἴσως γιά «διορθωτική συναισθηματική ἐμπειρία» (Stadter, 1988). Μ’ αὐτό τον τρόπο, πολλοί ἀπό τους τρόπους ἀντιμετώπισης, τοῦ θεραπευτῆ, δεν ἀποτελοῦν στήν πραγματικότητα μεταβίβαση, ἀφοῦ ὁ ἀνήλικος τόν χρησιμοποιεῖ σάν «καινούργιο ἀντικείμενο» (Smirnoff, 1965).

Ἡ Anna Freud τόνισε μία ἐπιπλέον λειτουργία ὅταν ἀνέφερε ὅτι μεγάλο μέρος τῶν σχέσεων μεταξύ θεραπευτῆ καί παιδιοῦ ὁφείλονται σέ ἐξωτερίκευση. Ἡ λειτουργία αὐτή εἶναι «μία διεργασία, ὅπου τό πρόσωπο τοῦ ἀναλυτή χρησιμοποιεῖται γιά νά ἀντιπροσωπεύσει τό ἕνα ἤ τό ἄλλο τμῆμα τῆς δομῆς τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀσθενοῦς». Ὁ θεραπευτής, ἀντιπροσωπεύει τό Id τοῦ ἀνηλίκου ὅταν ἀνέχεται την ἐλευθερία τῆς σκέψης, τή φαντασία καί σέ κάποιο βαθμό τή δράση, ὅταν γίνεται βοηθητικό Ἐγώ γιά νά προσφέρει βοήθεια καί προστασία ἐνάντια στό ἄγχος καί ὅταν δρᾶ ὡς ἕνα ἐξωτερικό Ὑπερεγώ παραμένοντας στό ρόλο τοῦ ἐνήλικα.

Ὅσον ἀφορᾶ στίς θεραπευτικές ὁμάδες παιδιῶν, ὁ συντονιστής εἶναι ἀρκετά κατευθυντικός, συμμετέχει ἐνεργά στή συζήτηση καί στήν δραστηριότητα. Ὁ Slavson (1943), ὑποστήριξε πώς ἡ προσωπικότητα καί ἡ στάση τοῦ θεραπευτῆ εἶναι ἰδιαίτερα σημαντικές προκειμένου τά παιδιά νά νιώσουν ἀποδεκτά καί ἀγαπητά. Παράλληλα, ἐξίσου καταλυτικός εἶναι ὁ καθοριστικός ρόλος τῆς οἰκογένειας. Οἱ γονεῖς καί ἡ οἰκογένεια ἀποτελοῦν τὀν σημαντικότερο παράγοντα στήν ἀνατροφή καί τή φροντίδα τῶν παιδιῶν πού ἔχουν δυσκολίες. Ἡ συνεργασία τῶν θεραπευτῶν μέ τήν οἰκογένεια συμβάλλει στόν σχεδιασμό καί στήν καλύτερη ἔκβαση τῆς θεραπείας τῶν παιδιῶν.

Στήν ὁμαδική θεραπεία παιδιῶν εἶναι ἐξίσου σημαντικά τά δομικά στοιχεῖα καί ἡ λειτουργία τους, τά ὁποία ὁ συντονιστής εἶναι ὑπεύθυνος νά ἐπιβλέπει. Ἐν συντομία, δομικά στοιχεῖα ἀποτελοῦν ὁ τόπος συνάντησης, ὁ τρόπος ἐπιλογῆς καί ὁ ἀριθμός τῶν μελῶν μιᾶς ὁμάδας, ἡ μεταφορά πρός καί ἀπό τήν ὁμάδα, οἱ θεραπευτές, ἡ διάρκεια καί ἡ συχνότητα τῶν συναντήσεων, ἡ φύση καί ὁ τῦπος τῆς ὁμάδας, τό θεωρητικό ὑπόβαθρο καί ἡ κουλτούρα. Ἀξιοσημείωτο ρόλο στήν καλή λειτουργία τῶν ὁμάδων παιδιῶν παίζουν τό συμβόλαιο τῆς ὁμάδας καί τό κέρασμα.